1.
Tembung Andhahan
Tembung andhahan inggih menika tembung ingkang sampun
ewah saking asalipun. Tembung andhahan kadadosan saking tembung lingga ingkang
pikantuk imbuhan utawi tembung lingga ingkang sampun dipunrimbag. Imbuhanipun (afiks) wonten 4 (sekawan), inggih
menika : (a) ater-ater (awalan, prefiks),
seselan (sisipan, infiks), panambang (akhiran, sufiks), dan
imbuhan sesarengan (konfiks).
a.
Ater-ater utawi Imbuhan wonten Ngajeng
Inggih menika imbuhan ingkang mapan wonten
sangajengipun tembung lingga. Ater-ater ing basa Jawi menika menawi kaperang
wonten 14 (sekawan welas) inggih menika ater-ater : (a) a-, (b) ma-/mer-, (c)
ma-(N), (d) anuswara, (e) tripurusa, (f) ka-, (g) ke-, (h) pa-, (i) pi-, (j)
pra-, (k) pri-, (l) tar-, (m) sa-, (n) kuma-, kapi-, kami-.
a) Ater-ater a-
Ater-ater sinebat rimbag bawa ha, ing basa Indonesia
sami kalihan prefik ber-.
Tuladha : Sapi
menika kewan ingkang asikil sekawan
Latu menika asipat benter lan padhang
Jangkrik
menika asungut kalih
Ater-ater a- menawi tumempel tembung ingkang
wiwitanipun i utawi u, suwanten a ewah utawi luluh dados e utawi u.
Tuladha : Tape
goreng menika enak sanget
(enak
= a + inak)
Pathok
menika radi ogak
(ogak
= a + ugak)
b)
Ater-ater ma-/mer-
Ater-ater ma-/mer- sinebat rimbag bawa ha, ing basa Indonesia
sami kalihan prefik ber-.
Tuladha : Siswanta
remen maguru
Bapak remen makarya wonten sabin
Amir nembe mertamba wonten Jakarta
Eyang kakung
nembe mertamba woten Banten
c)
Ater-ater ma- (hanuswara)
Ater-ater ma- (hanuswara) adhakanipun malih dados
man-, mam-, many-, mang-, gumantung aksara wiwitanipun tembung lan ater-ater
ma- (hanuswara); ginanipun saged damel tembung kriya.
Tuladha : Tiyang-tiyang
nembe sami manembah Pangeran
Sutarto
tindak mangidul
Bathara
Wisnu manjelma wonten ngarcapada
Adhiku
mlaku mangetan dumugi Ngawi
Amir
manyidhuk banyu wonten sendhang
d)
Ater-ater Anuswara/Hanuswara
Anuswara utawi swantening grana (nasal), kangge damel tembung tanduk (aktif). Ater-ater anuswara cacahipun wonten 4 (sekawan), inggih
menika :
an-/n-
(han-)
|
=
|
Menawi
purwanipun tembung t, th, d, dh
Tuladha : nabok,
nuthuk, ndamu, ndhodhok
|
am-/m-(ham)
|
=
|
Menawi
kapanggih wiwitaning tembung b, p, w
Tuladha : mbengok, mlaku, madul
|
any-/ny-(hany-)
|
=
|
Menawi
purwanipun tembung j, c, s
Tuladha : nyaring, nyukur, nyapu
|
ang-/ng-(hang-)
|
=
|
Menawi
purwanipun a, k, g, r, l
Tuladha : ngadhuk,
ngokop, nggoreng, ngrokok, ngluyur
|
Rimbagipun
aran rimbag tanduk, ukaranipun aran ukara tanduk.
+ =
Tembung
tanduk = tembung kriya wantah, pramila saged mratelakaken solah tingkah utawa
nindakakenpakaryan.
Tuladha : Parjono
menthung sawer
Hardono
natah kayu
Sutarmi
nyuwek godhong gedhang
Adhik
ngarang tembang Jawa
e)
Ater-ater Tripurusa (Tanggap)
Inggih menika ater-ater dak- (tak-), kok- (ko-), di-.
Dipunwastani tripurusa jalaran magepokan kaliyan tembung sesulih (kata ganti orang), wong kapisan/ tiyang
kapisan (aku, kula: dak-/tak-); tiyang kapindho/ kaping kalih (kowe, panjenengan:
kok-/ko-); saha tiyang katelu/ kaping tiga (dheweke, piyambakipun: di-/dipun-)
Pathokan :
+ =
Tembung
purusa = person
Aku =
tembung sesulih utama purusa (dak-/tak-)
Kowe =
tembung sesulih madyama purusa (kok-/ko-)
Dheweke =
tembung sesulih pratama purusa (di-)
Tuladha : Buku
iki daktuku/ taktuku selawe ewu
rupiah
Wedang
kopi iku lagi dakombe telung sendhok
Bukune
wis dakwaca/ takwaca nganti rampung
Topi
iki sida koksilih/ kosilih apa ora?
Jeruk
iki koktuku pira?
Klasane
wis koklempit durung?
Surat
Kabar iku diwaca wong akeh
Sirahku
dicukur gundhul
Tanganku
loro dibanda dadi siji
Cathetan :
(1)
Ater-ater tripurusa (dak-/tak-, kok-/ko-, di-/dipun-) menawi tumempel
tembung sanes, kaserat satembung lan dipun-gandheng.
(2)
Ing basa krama, ater-ater (dak-/tak-)
dipunkramakaken dados: kula, dalem, abdidalem; lan panyeratipun pisah boten
dipun-gandheng.
(3) a. Ater-ater (kok-) sakawit asalipun saking ko- wandanipun tembung kowe
b. Ing basa krama, ater-ater (kok-/ko-)
dipunkramakaken dados: sampeyan, panjenengan, paduka; lan panyeratipun pisah
kalihan tembung lingganipun.
(4)
Ing basa krama, ater-ater (di-) dipunkramakaken (dipun-) lan penyeratipun manunggal utawi dipun-gandheng.
(5)
Ater-ater di- (dipun-) sami kalihan ater-ater ka-; ater-ater di-
(kangge ing ukara ngoko), dene ater-ater dipun- utawi ka- menawi dipunangge ing
basa krama. Ginanipun kangge andhapuk tembung kriya tanggap (verba pasif) utawi kata kerja pasif.
f)
Ater-ater (ka-)
Ater-ater (ka-) ugi sinebat bawa ka utawi tanggap ka,
saged andhapuk tembung kriya tanggap utawi kata
kerja pasif (verba pasif). Ing basa Indonesiaater-ater ka- = awalan di-,
tegesipun kajarak (disengaja).
Tuladha : Kebo kacencang ing wit asem
Cempe
iku kagitik Sariman
Adhik
kautus Bapak tumbas gendhis
g)
Ater- ater (ke-)
Ater-ater (ke-) saged andhapuk (damel) tembung kriya
tanggap (verba pasif = kata kerja pasif).
Ing basa Indonesia,
ater-ater (ke-) = awalan ter- (prefiks
ter-), tegesipun boten kajarak utawi boten dipunsengaja.
Tuladha : Drijiku
kecocog eri
Endhoge
kepidak nganti pecah
Sikilku
kesiram wedang
Tembung lingga ingkang purwanipun awujud aksara b, d,
dh, lan g; ater-ater ke- dados ge-
Tuladha
:
|
kebuntel
|
-
|
gebuntel
|
|
kedudut
|
-
|
gedudut
|
|
Kedhudhah
|
-
|
gedhudhah
|
|
Kegedhen
|
-
|
gegedhen
|
h)
Ater-ater sa- (se-) utawi sak-
Ater-ater sa- saged andhapuk tembung lingga dados
tembung wilangan (numeralia)
Tuladha : sagelas, segelas, sakgelas
saminggu,
seminggu, sakminggu
saomah,
seomah, sakomah
i)
Ater-ater pa-N (Anuswara/Nasal)
Ater-ater pa-N (pam-, pan-, pang-, pany-) saged
andhapuk tembung aran (kata benda =
nomina). Ing basa Indonesia
ater-ater menika meh sami kalihan prefik
peng-.
Tuladha : pa- +
enget à paenget à penget
pa-
+ etung à paetung à petung
pa-
+ turon à paturon
pa-
+ idu (-an) à padidu (an) à paidon
pamanggih,
pandeleng, panyebar, pangayom
j)
Ater-ater pi- (tembung aran)
Tuladha : piawon, pitaken, piwales, piwulang
k)
Ater-ater pra-/pre-(tembung aran)
Tuladha : pralambang (prelambang), pratandha,
pratingkah (pretingkah), prawira (prewira)
Kejawi tembung: prakosa, prayogi, prasaja, prawasa
l)
Ater-ater pri- (tembung aran lan winates
cacahipun)
Tuladha : priyangga, prikanca, pribumi
m)
Ater-ater tar- (ter-) (tembung kriya + tembung
katrangan)
Tuladha : tarkadhang
- terkadhang, tartamtu-tertamtu
tarwaca – terwaca, tarbuka – terbuka
n)
Ater-ater kuma-, kami- lan kapi-
(tembung watak/kaanan = adjektiva;
boten kathah)
Tuladha : kumawani,
kumalancang/ kumlancang kumayu/ kemayu, kepiadreng, kapidereng, kapilare.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar