WIDYATEMBUNG (MORFOLOGI)
Widyatembung (morfologi) utawi tata tembung menika
kalebet peranganing paramasastra ingkang ngrembag saha nyinau bab tembung,
dumadinipun tembung, lan ewahipun satunggaling tembung dados tembung ingkang
sanes jalaran kawuwuhan imbuhan. Tembung salebetipun basa Jawi saged kaperang
adhedhasar wujud saha jinisipun.
A. Wujudipun Tembung
Tembung tegesipun wanda utawi kempalaning wanda
ingkang mawi teges. Tembung basa Jawi menawi katitik saking wujudipun saged
kaperang wonten sekawan, inggih menika tembung : (1) lingga, (2) andhahan, (3)
rangkep, saha (4) tembung camboran.
1. Tembung Lingga
Tembung ingkang langkung sepuh katandhing tembung
lingga inggih menika tembung wod utawi akar kata. Wod tegesipun oyod utawi
akar, wujudipun namung sakecap utawi sawanda namung saged dipunpadosi
tegesipun. Tuladhanipun :
a. sor à asor, ngisor, dlosor (sedaya saged ngemu
teges endhek)
b. lur à alur, ulur, mulur (tegesipun dawa)
c. sup à susup, angslup, nlusup (tegesipun mlebet/
manjing)
Tembung lingga utawi kata asal (kata dasar), inggih
menika tembung ingkang tasih wetah, ingkang dereng pikantuk imbuhan
menapa-menapa, utawi tembung ingkang tasih wungkul, tasih wantah utawi tasih
asli. Tembung lingga saged dipun-golongaken wujud bebas (bentuk bebas). Tembung
wonten ingkang dumadi saking sawanda, kalih wanda, utawi tigang wanda (suku
kata).
Tuladha :
|
a) bom
cet
dher
ger
mas
|
b) apem
bakso
caping
pari
topi
|
c) mustaka
kulina
kapiran
padharan
rekaos
|
Wanda salebeting basa Jawi saged kaperang wonten kalih
inggih menika wanda menga (suku terbuka) ingkang pungkasanipun wanda awujud
vokal, saha wanda sigeg (suku tertutup) ingkang pungkasanipun wanda awujud
konsonan.
Tuladha: sate, kebo, turu, luku, piring, bapak,
rikat, sabun
2. Tembung Andhahan
a. Tembung andhahan inggih menika tembung ingkang
sampun ewah saking asalipun. Tembung andhahan kadadosan saking tembung lingga
ingkang pikantuk imbuhan utawi tembung lingga ingkang sampun dipunrimbag.
Imbuhanipun (afiks) wonten 4 (sekawan), inggih menika : (a) ater-ater (awalan,
prefiks), seselan (sisipan, infiks), panambang (akhiran, sufiks), dan imbuhan
sesarengan (konfiks).
1) Ater-ater utawi Imbuhan wonten Ngajeng
Inggih menika imbuhan ingkang mapan wonten
sangajengipun tembung lingga. Ater-ater ing basa Jawi menika menawi kaperang
wonten 14 (sekawan welas) inggih menika ater-ater : (a) a-, (b) ma-/mer-, (c)
ma-(N), (d) anuswara, (e) tripurusa, (f) ka-, (g) ke-, (h) pa-, (i) pi-, (j)
pra-, (k) pri-, (l) tar-, (m) sa-, (n) kuma-, kapi-, kami-.
2) Seselan utawi Imbuhan wonten Tengah
Seselan utawi sisipan (infiks) inggih menika imbuhan
utawi tambahan ingkang kapapanaken wonten satengahipun tembung. Seselan ing
basa Jawi cacahipun wonten 4 (sekawan), inggih menika (-um-, -in-, -er-, saha
–el-)
3) Panambang utawi Imbuhan wonten Wingking
Panambang utawi akhiran (sufiks) inggih menika
imbuhan ingkang mapan lan dumunung wonten sakwurinipun tembung. Panyeratipun
kagandheng kalihan tembung lingganipun. Panambang wonten ing basa Jawi menika
cacahipun kathah sanget, kadosta : {-i/-ni, -a, -e, - en, -an, -na, -ana, -ane,
-ake}
4) Imbuhan Sesarangan (Konfiks: Ngajeng, Tengah,
Wingking)
Imbuhan sesarengan inggih menika imbuhan ingkang
awujud ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) ingkang kawuwuh utawi
katambahaken ing tembung lingga kanthi sesarengan. Imbuhan saged kaperang dados
2 (kalih), inggih menika imbuhan (a) sesarengan rumaket, (b) sesarengan
renggang.
5) Imbuhan Sesarengan Renggang (Boten Sareng)
Imbuhan sesarengan renggang inggih menika imbuhan
ingkang awujud ater-ater lan panambang ingkang kasambungaken tembung lingga
boten sesarengan, nanging setunggal mbaka setunggal
3. Tembung Rangkep (Reduplikasi)
a. Tembung Dwilingga
Tembung loro
ingkang dirangkep dadi siji.
1) Tembung dwilingga wantah (murni), tuladha : kaya-kaya, kupu-kupu, turu-turu, laron-laron,
lsp.
2) Tembung dwilingga salin swara
Tembung loro
ingkang dirangkep dadi siji nanging salah siji fonane ana sing dirubah, tuladha
: bola-bali, tura-turu, ongap-angop, gothak-gathuk, lsp.
b. Tembung Dwipurwa
Tembung ingkang
dirangkep namung awalan (prefiks), tuladha : gegedhug, pepeteng, ceceluk, lsp.
c. Tembung Dwiwasana
Tembung ingkang
dirangkep namung akhiran (sufiks), tuladha : celolo, celuluk, celili, lsp.
1) Tembung dwiwasana wantah (murni)
2) Tembung dwiwasana salin swara
d. Tembung Rangkep Mawa Imbuhan
1) Tembung rangkep mawa ater-ater
2) Tembung rangkep mawa seselan
3) Tembung rangkep mawa panambang
4. Tembung Camboran
a. Tembung Camboran Wutuh
b. Tembung Camboran Tugel
Tidak ada komentar:
Posting Komentar